Boyun ön alt yarısında, nefes borusunun önünde bulunan kelebek şekilli bir iç salgı bezi olan tiroid bezinin hastanın yaşı ve cinsiyeti için normal olarak tanımlanan boyuttan büyük olmasına GUATR denir. Guatr, kadınlarda daha sık görülür. Guatrda tiroid bezinin hormon üretimi artmış (hipertiroidi), normal (ötiroidi) veya azalmış (hipotiroidi) olabilir. Beslenmedeki iyot eksikliği guatrın tüm dünyada en önemli nedenidir. Tiroid bezinin önemli bir görevi tiroid hormonu üretmek için kandan iyotu almaktır. İyot eksikliği olan bir kişide tiroid bezi az tiroid hormonu üretir. Beyindeki hipofiz bezi, tiroid hormonu seviyesinin çok düşük olduğunu algılar ve tiroid bezine bir uyarı gönderir. Bu uyarıcı sinyal TSH’dır. Tiroid bezi, tiroid hormonu üretimini telafi etmeye çalıştığında yavaş yavaş büyür ve guatr oluşur. Zamanla tiroid bezi içerisinde yuvarlak oval şekilli nodul denilen bezeler, yumrular oluşabilir. Guatr görülme sıklığı, iyot eksikliği olmayan bölgelerde % 0-5 iken, ağır iyot eksikliği bölgelerinde %30’un üzerindedir. İyot eksikliğinin önlenebilir bir neden olması çok önemlidir. Bir toplumdaki iyot eksikliği düzeltildikçe guatr sıklığı azalmaktadır. Toplumun %10’undan fazlasında guatr bulunduğunda endemik=yaygın guatr denilmektedir. Bu oran %5’in altında ise sporadik=seyrek guatr olarak tanımlanmaktadır.
İyot eksikliği sonucu gelişen guatr noduler, multinoduler ve diffüz (nodulsüz) olabilir. Noduler guatr ülkemizde 40 yaşından sonra %25 oranında görülmektedir. Tiroid nodullerinin %95’i iyi huylu iken, %5’i kanserleşir. Nodül, boyun bölgesine radyasyon (ışın) verilmesi sonucu gelişmişse kanser riski daha fazladır. Tiroid biyopsilerinin yaklaşık %20'si şüpheli nodul olarak rapor edilir. Ameliyat ile çıkartılması gereken nodullerin saptanması için tiroid sintigrafisi yapılmasında fayda vardır. Sintigrafide saptanan soğuk nodullerde kanser olasılığı %15-20 iken, sıcak nodullerde bu olasılık %5 civarındadır. Noduler guatr çok büyük olduğunda boyun bölgesine bası yaparak nefes darlığına yol açabilir. Büyük ve içinde kalsifikasyon içeren noduller kanserleşebilir. Kanserleşme küçük nodullerde de mümkündür. Ayrıca noduller otonomi kazanıp tiroid hormonu aşırı salınımına yol açabilir.
İyot eksikliğinin olmadığı ülkelerde guatr oluşumunun en sık nedeni Hashimoto tiroiditidir. Vücudun bağışıklık sisteminin kendisine düşman hale gelerek tiroid bezine saldırdığı (otoimmün) bir durumdur. Tiroid bezi bu süreçte hasar görür ve yeterli miktarda tiroid hormonu üretemez. Hipofiz bezi düşük tiroid hormonu seviyesini algılar ve tiroidi uyarmak için daha fazla TSH salgılar. Bu uyarı tiroidin büyümesine neden olabilir. Guatrın bir başka yaygın nedeni de Graves hastalığıdır. Graves hastalığı da otoimmündür. Bu durumda kişinin bağışıklık sistemi tiroid uyarıcı immünoglobulin (TSI) adı verilen bir protein üretir. TSI isimli protein tiroid bezini uyararak bezin büyümesine neden olur. Ayrıca, TSI adlı bu protein tiroid bezinin çok fazla tiroid hormonu üretmesi için uyarır. Böylece hipertiroidi olur. Hipofiz bezi çok fazla tiroid hormonu üretildiğini algıladığı için TSH salgılanmasını azaltır. İyot eksikliği dışında guatr gelişimini tetikleyebilen nadir nedenler: boyun bölgesine radyasyon, sigara, doğal guatrojen (guatr yapıcı) denilen bazı gıdalar, selenyum eksikliği, çinko eksikliği, duygusal stres, kimyasallar, sanayi atıkları, bazı ilaçlar, bazı iltihaplı hastalıklar ve ailesel yatkınlık. Doğal guatrojen denilen gıdalar arasında mısır, soya, tatlı patates, keten tohumu, karalahana, karnabahar, brokoli, şalgam, hindistan cevizi yer alır. Bu ürünlerin ölçülü tüketilmesi gerekir.
Tiroid hastalıklarında belirti ve şikâyetler genellikle siliktir. Boyunda şişlik olduğunda tiroid ele gelebilir. Hipertiroidide hastalarda çarpıntı hissi, nabız yükselmesi, sinirlilik, nefes darlığı, terleme, titreme, ishal, öfori, ateş basması, kilo kaybı görülürken; hipotiroidide halsizlik, güçsüzlük, uyku hali, adet düzensizliği, seste kabalaşma, ses kısıklığı, kabızlık, kırılgan saç ve tırnaklar, ödem, nabızda düşme beklenir. Tanıda fizik muayene, kan tahlilleri, ultrasonografi, sintigrafi ve tiroid biyopsileri çok değerlidir.
Guatrda tedavinin amacı tiroid bezindeki büyümenin durdurulması ve/veya küçültülmesi, büyümeye bağlı olarak ortaya çıkan basının giderilmesi, kandaki tiroid hormonlarının seviyesi anormalse bunların normalleştirilmesi, eşlik eden tiroid kanseri varsa tedavi edilmesidir. Guatr çok büyük değilse, herhangi bir şikâyet oluşturmuyorsa ve tiroid bezi yeterli miktarda tiroid hormonu yapıyorsa genellikle bir tedavi gerekmeyebilir. Böyle durumlarda doktorunuz tedaviye hemen başlamak yerine belli aralıklarla guatrınızı takip edebilir.
